#39. Plagiat i inne naruszenia praw autorskich – art. 115 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

1. Wprowadzenie

Plagiat to jedno z najczęściej poruszanych zagadnień w kontekście ochrony własności intelektualnej. Zgodnie z art. 115 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (PrAut), różne formy przywłaszczenia sobie czyjegoś utworu, wprowadzania w błąd co do jego autorstwa albo inne naruszenia praw autorskich mogą prowadzić do odpowiedzialności karnej – od grzywny, przez karę ograniczenia wolności, aż po pozbawienie wolności do lat 3.

W niniejszym artykule omawiam najważniejsze aspekty przestępstw określonych w art. 115 PrAut, w tym zakres ochrony (co obejmują prawa autorskie), zachowania sprawcy (jak wygląda przywłaszczenie autorstwa), a także typowe sytuacje i przykłady w praktyce (także w kontekście dzieł naukowych czy programów komputerowych). Przedstawiam też podstawowe sposoby obrony oraz najczęstsze pytania (FAQ).

2. Podstawa prawna i istota ochrony

2.1. Co chroni art. 115 PrAut?

• Przede wszystkim osobiste prawa autorskie (np. prawo do autorstwa utworu, do oznaczania utworu nazwiskiem lub pseudonimem) i – w pewnych przypadkach – interesy majątkowe twórców i artystów wykonawców.
• Najbardziej typowy przykład naruszenia to przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego utworu (tzw. plagiat). Ale przepis odnosi się też do publicznego zniekształcania cudzych utworów, rozprzestrzeniania ich bez podpisu autora czy innych zachowań godzących w autorskie prawa osobiste i majątkowe.

2.2. Formy czynu zabronionego

Zgodnie z art. 115 ust. 1–3 PrAut, mamy do czynienia z kilkoma typami zachowań:

1. Przywłaszczenie autorstwa lub wprowadzenie w błąd co do autorstwa (ust. 1).
2. Rozpowszechnianie bez podania nazwiska/pseudonimu twórcy, publiczne zniekształcanie utworu lub artystycznego wykonania (ust. 2).
3. Naruszenie praw autorskich w celu osiągnięcia korzyści majątkowej – „w inny sposób” (ust. 3), odnoszący się do m.in. naruszenia przepisów o prawach osobistych i majątkowych (np. art. 16–19 PrAut).

3. Strona przedmiotowa – przykładowe sytuacje

1. Plagiat w pracach naukowych
   • Dotyczy bezprawnego przejęcia fragmentów (albo całości) czyjegoś tekstu naukowego i przedstawienia go jako własnego.
   • Wystarczy, że sprawca pomija przypisy, cytaty bądź nie ujawnia, iż korzysta z cudzego opracowania – to może już wypełnić znamiona czynu zabronionego, jeśli celowo wprowadza w błąd co do faktycznego autorstwa.
2. Plagiat w sztuce i literaturze
   • Np. publikowanie opowiadania innej osoby pod swoim nazwiskiem, publiczne wystawienie sztuki teatralnej bez wskazania faktycznego autora.
   • Art. 115 ust. 1 nie wymaga, aby sprawca odnosił z takiego działania korzyść majątkową. Wystarczy samo przywłaszczenie.
3. Plagiat w programach komputerowych
   • Może obejmować np. przejęcie istotnych partii kodu źródłowego.
   • Należy odróżnić to od wykorzystania niechronionych elementów (jak sama idea, algorytm, pomysł). Celem prawa autorskiego jest ochrona konkretnej formy wyrażenia, a nie idei lub funkcjonalności programu.
4. Wprowadzenie w błąd co do autorstwa
   • Sprawca sam nie musi podawać się za autora. Czasem wystarczy, że fałszywie przypisuje autorstwo innej osobie (np. fikcyjny twórca), by zachodziło „wprowadzenie w błąd co do autorstwa”.
5. Rozpowszechnianie bez podania autora (art. 115 ust. 2)
   • Działanie polegające na publikacji czyjegoś utworu (oryginału lub opracowania) bez jakiejkolwiek wzmianki o właściwym twórcy.
   • Może też dotyczyć publicznego zniekształcenia cudzego dzieła lub artystycznego wykonania (np. radykalne przeróbki wbrew woli autora).
6. Inne naruszenia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej
   • Art. 115 ust. 3 PrAut penalizuje zachowania wykraczające poza typowy plagiat (z ust. 1–2), np. niewykonywanie pewnych obowiązków wynikających z przepisów (art. 193 ust. 2 czy art. 20 ust. 1–4 PrAut).

4. Kto może być sprawcą? (Podmiot)

• Przestępstwa z art. 115 są powszechne – może je popełnić każdy, kto przywłaszcza sobie cudzy utwór lub narusza prawa autorskie, bez względu na swoją pozycję.
• Nie ma tu np. wymogu, by sprawca był wydawcą, menedżerem czy osobą władną do publikacji. Wystarczy, że faktycznie dokonuje czynu opisanego w przepisie (np. umieszcza skopiowany fragment w tekście, publikuje w internecie „swoje” wykonanie utworu innej osoby).

5. Strona podmiotowa – wina

• Co do zasady, czyn z art. 115 PrAut wymaga umyślności. Sprawca musi wiedzieć, że utwór nie jest jego autorstwa, i chcieć (dolus directus) lub co najmniej godzić się (dolus eventualis) na przywłaszczenie.
• Przykład: ktoś, kto niechcący zapomniał o przypisie, działając w dobrej wierze (i nie ma innych okoliczności wskazujących na celowe zatajenie autora), najpewniej nie wypełni znamion przestępstwa. Odpowiedzialność może jednak wchodzić w grę na gruncie cywilnym, jeśli doszło do naruszenia praw autorskich.

6. Sankcje

1. Za przywłaszczenie sobie autorstwa (art. 115 ust. 1)
   • Grzywna,
   • Kara ograniczenia wolności,
   • Kara pozbawienia wolności do lat 3.
2. Za rozpowszechnianie bez podania autora lub publiczne zniekształcenie (ust. 2)
   • Identyczne widełki kar jak w ust. 1.
3. Inne naruszenia praw autorskich w celu zysku (ust. 3)
   • Grzywna,
   • Kara ograniczenia wolności,
   • Kara pozbawienia wolności do roku.

Warto pamiętać, że – obok sankcji karnych – poszkodowany może dochodzić roszczeń cywilnoprawnych (np. zadośćuczynienia, odszkodowania).

7. Podstawowe sposoby obrony przed zarzutem plagiatu (art. 115 PrAut)

1. Brak zamiaru przywłaszczenia
   • Sprawca może wykazywać, że nie działał umyślnie, nie był świadomy naruszenia (np. omyłkowe zaniechanie przypisu).
   • Jeśli uda się udowodnić nieumyślność (lub brak jakichkolwiek znamion czynu), możliwe jest uniknięcie odpowiedzialności karnej.
2. Dopuszczalne cytowanie (art. 29 PrAut)
   • Prawo autorskie dopuszcza cytowanie fragmentów cudzego utworu pod pewnymi warunkami (m.in. podanie źródła i autora, cytowanie w granicach uzasadnionych celem).
   • Jeśli zarzut dotyczy naruszenia, a sprawca wykaże, że korzystał z dozwolonego cytatu, można wyłączyć przestępczy charakter działania.
3. Pomoc naukowa vs. pomocnicze prace
   • Czasem autor może wyjaśnić, że ktoś inny wniósł jedynie wkład techniczny, a nie twórczy. Oznaczenie go jako współautora nie zawsze będzie konieczne.
   • Z drugiej strony „honorowe autorstwo” (wpisanie kogoś, kto nic nie napisał) bywa uznawane za przywłaszczenie, więc tu zależy od dowodów.
4. Brak realnego skopiowania chronionej formy
   • Jeśli zarzut dotyczy rzekomego przejęcia jedynie idei lub koncepcji (nie samego sposobu wyrażenia), można bronić się, że prawo autorskie chroni formę, nie pomysł.
5. Błędy proceduralne
   • Jak w każdym postępowaniu karnym, warto sprawdzić, czy organy ścigania poprawnie gromadziły dowody i prowadziły sprawę. Ewentualne naruszenia procedur mogą prowadzić do oddalenia zarzutów lub umorzenia.

8. Najczęstsze pytania (FAQ)

1. Czy przypadkowy brak przypisu zawsze oznacza plagiat?

Nie zawsze. Plagiat wymaga co najmniej zamiaru (umyślnego przejęcia). Samo przeoczenie – o ile nie towarzyszyło mu celowe działanie – może skutkować roszczeniami cywilnymi (usunięcie uchybienia, przeprosiny, ewentualnie odszkodowanie), ale niekoniecznie odpowiedzialnością karną.

2. Co w sytuacji, gdy tylko niewielki fragment utworu jest skopiowany?

Jeżeli jest to chroniony fragment (czyli przejaw twórczości oryginalnej) i sprawca celowo go przejął, wciąż może to być plagiat z art. 115 ust. 1. Nie ma wymogu, by utwór był przejęty w całości.

3. Czy można być oskarżonym o plagiat, jeśli oryginalny autor nie żyje?

Tak. Osobiste prawa autorskie (m.in. autorstwo) są niezbywalne i nie wygasają po śmierci twórcy. Przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu jest karalne również wtedy, gdy twórca już nie żyje.

4. Czy autoplagiat też jest przestępstwem?

Z reguły nie. Autoplagiat (kilkukrotne publikowanie własnych treści) nie jest przywłaszczeniem cudzego utworu. Może natomiast rodzić inne konsekwencje (np. w środowisku naukowym – oszustwo grantowe). Ale art. 115 ust. 1 PrAut chroni tylko przed przywłaszczeniem cudzego autorstwa.

5. Czy można uniknąć kary, jeśli ostatecznie nie opublikowałem cudzej pracy?

Przestępstwo plagiatu jest przestępstwem formalnym (bezskutkowym) – samo zgłoszenie cudzego tekstu do wydawnictwa (podając się za autora) może wypełnić znamiona czynu. Nawet jeśli wydawnictwo nie przyjęło tekstu lub praca nie została ostatecznie wydrukowana.

9. Podsumowanie

Art. 115 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest kluczową regulacją służącą zwalczaniu plagiatu i innych naruszeń praw autorskich (m.in. publicznego zniekształcania utworu czy rozpowszechniania go bez wskazania autora). Przepis ten przewiduje odpowiedzialność karną – od grzywny aż po kilka lat pozbawienia wolności – w zależności od charakteru i wagi naruszenia.

Należy pamiętać, że ochrona prawa autorskiego jest bardzo szeroka; co do zasady, chroniona jest forma wyrażenia utworu. Sam pomysł, koncepcja lub styl nie są objęte ochroną, co jednak nie wyklucza, że nielegalne wykorzystanie większych fragmentów cudzego dzieła (np. w postaci badań naukowych, kodu źródłowego, artykułu) może zostać zakwalifikowane jako czyn z art. 115 PrAut.

Jeżeli stoją Państwo wobec zarzutu plagiatu lub innego naruszenia prawa autorskiego, warto niezwłocznie zasięgnąć porady prawnika specjalizującego się w prawie własności intelektualnej oraz postępowaniu karnym. Każdą sprawę trzeba przeanalizować indywidualnie, aby ustalić, czy doszło do świadomego przywłaszczenia czy jedynie do nieumyślnego uchybienia zasadom cytatu.