Składanie fałszywych zeznań

1. Wstęp: Rola prawdy w systemie prawnym i ewolucja regulacji

Prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości jest nierozerwalnie związane z koniecznością zapewnienia niezakłóconego przebiegu postępowania dowodowego. Ustawodawca wychodzi z założenia, że wyrok sądowy lub decyzja administracyjna mogą być sprawiedliwe tylko wtedy, gdy opierają się na prawdziwych ustaleniach faktycznych. Wprowadzenie w błąd organów wymiaru sprawiedliwości może zakończyć się wyrokiem oczywiście niesprawiedliwym, co obejmuje zarówno ryzyko skazania osoby niewinnej, jak i brak skazania osoby winnej. Dlatego też prawo karne formułuje jasny i rygorystyczny wymóg, aby zeznania oraz inne oświadczenia składane przed władzą państwową zawsze odpowiadały prawdzie.

1.1. Kontekst historyczno-prawny

Analiza historyczna art. 233 k.k. ujawnia ewolucję podejścia ustawodawcy do kwestii prawdomówności. Dawniejsze ustawodawstwa, w tym Kodeks Karny z 1932 roku, przywiązywały ogromną wagę do religijnego i moralnego aspektu przysięgi. Wówczas przestępstwo to było ściśle powiązane z pojęciem krzywoprzysięstwa, a odwołanie się do "Istoty Najwyższej" miało stanowić dodatkową gwarancję prawdziwości zeznań. Współczesne prawo karne, choć zsekularyzowane, utrzymało surowość oceny kłamstwa procesowego, zastępując religijną przysięgę formalnym uprzedzeniem o odpowiedzialności karnej lub świeckim przyrzeczeniem, co zrównano w skutkach prawnych.

1.2. Ratio legis nowelizacji z 2016 roku

Przełomowym momentem dla obecnego kształtu przepisu była ustawa z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Uzasadnienie rządowego projektu tej nowelizacji wskazywało na konieczność zwiększenia stopnia ochrony wymiaru sprawiedliwości przed wprowadzaniem w błąd organów procesowych. Ustawodawca dostrzegł rosnącą plagę fałszywych opinii biegłych oraz instrumentalne traktowanie zeznań przez świadków. Wprowadzone wówczas zmiany, w tym nowy typ przestępstwa nieumyślnego dla biegłych (art. 233 § 4a k.k.) oraz drastyczne podniesienie górnej granicy kary pozbawienia wolności do lat 8, miały na celu prewencję ogólną i uszczelnienie systemu dowodowego.

2. Przedmiot ochrony i struktura dogmatyczna przestępstwa

Zrozumienie mechanizmu odpowiedzialności z art. 233 k.k. wymaga precyzyjnego określenia dóbr, które przepis ten ma chronić. Doktryna prawa karnego wyróżnia w tym zakresie dwa poziomy ochrony: rodzajowy oraz indywidualny.

2.1. Rodzajowy i indywidualny przedmiot ochrony

Na poziomie ogólnym (rodzajowym), art. 233 k.k. chroni prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w szerokim tego słowa znaczeniu. Obejmuje to nie tylko sądy powszechne, ale także efektywne działanie innych organów państwowych prowadzących postępowania na podstawie ustawy, takich jak prokuratura, organy administracji czy komisje dyscyplinarne. Dobrem chronionym jest tu "piecza prawna" i autorytet państwa, które musi opierać swoje rozstrzygnięcia na prawdzie.

W ujęciu indywidualnym, przedmiotem ochrony jest wiarygodność konkretnego dowodu w konkretnej sprawie. Chodzi o zapewnienie, aby orzeczenie sądu (wyrok, postanowienie) lub decyzja innego organu były oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, dobrem bezpośrednio naruszonym przez fałszywe zeznanie jest mające zapaść orzeczenie. Co do zasady, przestępstwo to nie chroni bezpośrednio dóbr osobistych uczestników postępowania, takich jak cześć czy mienie, chyba że fałszywe zeznanie jednocześnie wyczerpuje znamiona innego przestępstwa (np. zniesławienia). Ta dystinkcja ma kluczowe znaczenie procesowe, gdyż determinuje, kto może uzyskać status pokrzywdzonego w sprawie o fałszywe zeznania – zazwyczaj jest to wymiar sprawiedliwości jako taki, a nie osoba, przeciwko której zeznawano.

2.2. Zasięg terytorialny ochrony

Warto podkreślić, że ochrona przewidziana w art. 233 k.k. nie ogranicza się wyłącznie do polskiego wymiaru sprawiedliwości. Na mocy art. 247a k.k., odpowiedzialność karną ponosi również osoba, która składa fałszywe zeznania przed organami państw obcych lub trybunałami międzynarodowymi. Warunkiem ścigania takiego czynu w Polsce jest jednak to, aby czyn ten był uznawany za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia (zasada podwójnej karalności). Jest to odejście od dawniejszej linii orzeczniczej z lat 90., która ograniczała ochronę wyłącznie do organów polskich.

2.3. Struktura typów czynów zabronionych

Obecna konstrukcja art. 233 k.k. jest wielowarstwowa i obejmuje kilka odrębnych typów przestępstw, różniących się podmiotem, formą winy oraz zagrożeniem karnym. Poniższa tabela systematyzuje te typy w celu przejrzystego przedstawienia różnic.

3. Strona przedmiotowa: Mechanizm kłamstwa procesowego Istotą przestępstwa z art. 233 k.k. jest rozdźwięk między rzeczywistością a treścią przekazu procesowego. Ustawodawca definiuje czynność sprawczą za pomocą dwóch alternatywnych zachowań: zeznania nieprawdy lub zatajenia prawdy. 3.1. Dychotomia działania i zaniechania Przestępstwo to może być popełnione zarówno przez aktywne działanie, jak i przez zaniechanie, co wynika wprost z treści przepisu. Zeznanie nieprawdy (działanie): Polega na twierdzeniu przez świadka, że miały miejsce fakty, które w rzeczywistości nie zaistniały, lub zaprzeczaniu faktom, które miały miejsce. Jest to aktywne wprowadzanie w błąd. Zatajenie prawdy (zaniechanie): Polega na świadomym przemilczeniu okoliczności, które są świadkowi znane. Sąd Najwyższy wskazuje, że zatajenie obejmuje utrzymanie w tajemnicy okoliczności mogących mieć wpływ na rozstrzygnięcie, zarówno w fazie swobodnej relacji, jak i podczas odpowiedzi na pytania. Co istotne, nie jest wymagane, aby świadek został o daną okoliczność szczegółowo zapytany – obowiązek wyjawienia prawdy ma charakter kompleksowy. Należy jednak wyraźnie odróżnić zatajenie prawdy od bezpodstawnego uchylenia się od złożenia zeznań. Świadek, który milczy i odmawia współpracy z organem (nawet bezprawnie), nie popełnia przestępstwa z art. 233 k.k., lecz naraża się jedynie na kary porządkowe (grzywnę, areszt) przewidziane w procedurze karnej. 3.2. Definicja prawdy i fałszu: Aspekt subiektywny i obiektywny Kluczowym problemem dogmatycznym jest definicja "fałszu". W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się koncepcję mieszaną. Zeznanie fałszywe to takie, które jest nieprawdziwe zarówno w sensie obiektywnym (niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy), jak i subiektywnym (niezgodne z wiedzą i przekonaniem świadka). Konsekwencje tego ujęcia są doniosłe dla odpowiedzialności karnej: Jeżeli świadek mówi nieprawdę obiektywną, ale jest subiektywnie przekonany, że mówi prawdę (np. na skutek błędu percepcji lub niepamięci), nie popełnia przestępstwa, ponieważ brakuje mu zamiaru (umyślności). Jeżeli świadek mówi prawdę obiektywną, ale jest przekonany, że kłamie (np. chce wprowadzić sąd w błąd, ale przypadkowo trafia w prawdę), zachodzi konstrukcja usiłowania nieudolnego. Minimalnym warunkiem odpowiedzialności jest przewidywanie przez sprawcę nieprawdziwości jego słów i godzenie się na to. 3.3. Zakres przedmiotowy zeznań Czy kłamstwo w kwestiach błahych jest karalne? Doktryna i orzecznictwo stoją na stanowisku, że wszystkie części zeznań świadka należy traktować jednakowo. Obowiązek mówienia prawdy dotyczy nie tylko okoliczności decydujących o winie oskarżonego, ale także okoliczności drugorzędnych, o ile mają one służyć za dowód w sprawie. Sąd Apelacyjny w Katowicach podkreślił, że fakt, iż dana okoliczność nie mogła mieć wpływu na rozstrzygnięcie, nie uchyla przestępności czynu, a jedynie może być podstawą do nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 233 § 5 k.k.. Wyjątkiem są dane personalne – podanie fałszywych danych osobowych (o ile nie są one przedmiotem dowodu same w sobie) traktowane jest zazwyczaj jako wykroczenie lub inne przestępstwo, a nie fałszywe zeznania w rozumieniu art. 233 k.k.. 4. Podmiot przestępstwa: Kto może, a kto nie może odpowiadać? Charakter przestępstwa z art. 233 k.k. jest przedmiotem sporu – czy jest to przestępstwo powszechne (które może popełnić każdy), czy indywidualne (zastrzeżone dla określonej grupy). Przeważa pogląd, że jest to przestępstwo indywidualne co do czynu (własnoręczne). Sprawcą może być tylko osoba, która wchodzi w określoną rolę procesową. 4.1. Świadek a prawo do obrony oskarżonego Najważniejszą linią demarkacyjną w odpowiedzialności z art. 233 k.k. jest status procesowy osoby przesłuchiwanej. Oskarżony (podejrzany): Nie może być podmiotem przestępstwa fałszywych zeznań. Składa on wyjaśnienia, a nie zeznania. Prawo do obrony (art. 6 k.p.k. i art. 74 § 1 k.p.k.) oraz zasada nemo se ipsum accusare tenetur (nikt nie ma obowiązku dostarczania dowodów przeciwko sobie) gwarantują mu bezkarność za kłamstwo procesowe we własnej sprawie (o ile nie oskarża fałszywie innej osoby). Świadek: Jest zobowiązany do mówienia prawdy pod rygorem odpowiedzialności karnej. Problem pojawia się na styku tych ról. Orzecznictwo Sądu Najwyższego jednoznacznie wskazuje, że nie można karać za fałszywe zeznania osoby, która została przesłuchana jako świadek, mimo że faktycznie pełniła rolę podejrzanego i powinna mieć przedstawione zarzuty (działanie wbrew art. 313 § 1 k.p.k.). Przesłuchanie faktycznego sprawcy w charakterze świadka jest uznawane za obejście prawa do obrony i nie może rodzić negatywnych skutków prawnych dla tej osoby. 4.2. Biegły, rzeczoznawca i tłumacz (Art. 233 § 4 k.k.) Art. 233 § 4 k.k. wyodrębnia jako sprawców grupę specjalistów: biegłych, rzeczoznawców i tłumaczy. Odpowiedzialność biegłego różni się od odpowiedzialności świadka tym, że obejmuje nie tylko sferę faktów, ale także sferę ocen i wniosków intelektualnych. Opinia biegłego jest uznawana za fałszywą, jeśli jest sprzeczna z aktualnym stanem wiedzy naukowej, rzeczywistym stanem faktycznym lub oparta na błędnej metodzie. Rola tłumacza jest natomiast czysto odtwórcza, a fałsz polega na niezgodności przekładu z oryginałem. 4.3. Strona w postępowaniu cywilnym W procesie cywilnym strony (powód, pozwany) mogą odpowiadać karnie za fałszywe zeznania, ale tylko pod warunkiem, że sąd formalnie dopuści dowód z przesłuchania stron i uprzedzi je o odpowiedzialności karnej. Zgodnie z art. 304 k.p.c., przepisy o świadkach stosuje się wówczas odpowiednio, co włącza mechanizm odpowiedzialności z art. 233 k.k.. 5. Przełom w prawie do obrony: Od kontratypu do Art. 233 § 1a KK Historia interpretacji art. 233 k.k. w kontekście prawa do obrony jest fascynującym przykładem dialektyki między ustawodawcą a władzą sądowniczą. 5.1. Stan przed 2016 rokiem: Prawo do kłamstwa W orzecznictwie Sądu Najwyższego sprzed nowelizacji z 2016 r. (m.in. uchwały I KZP 4/07, I KZP 26/07) dominował pogląd, że świadek, który składa fałszywe zeznania w obawie przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, działa w warunkach kontratypu prawa do obrony (art. 6 k.p.k.). Uznawano, że konstytucyjne prawo do nieobwiniania się ma pierwszeństwo przed obowiązkiem proceduralnym, a świadek znajdujący się w sytuacji przymusowej ("powiedz prawdę i idź do więzienia" vs "skłam i ryzykuj art. 233 k.k.") nie może być karany za wybór drugiej opcji. 5.2. Reakcja ustawodawcy: Wprowadzenie § 1a Ustawodawca, dążąc do wyeliminowania tego "prawa do kłamstwa", wprowadził w 2016 roku art. 233 § 1a k.k. Przepis ten penalizuje zachowanie polegające na składaniu fałszywych zeznań z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą sprawcy lub jego najbliższym. Uzasadnienie projektu wskazywało, że gwarancją prawa do obrony dla świadka jest prawo do odmowy odpowiedzi na pytania (art. 183 k.p.k.) lub prawo do odmowy zeznań dla osoby najbliższej (art. 182 k.p.k.), a nie przyzwolenie na wprowadzanie sądu w błąd. Wzorowano się tu na rozwiązaniach niemieckich i włoskich. 5.3. Uchwała SN I KZP 5/21: Powrót do gwarancji konstytucyjnych Wprowadzenie § 1a wywołało chaos interpretacyjny. Część sądów stosowała nowy przepis, inne odmawiały jego stosowania, powołując się na Konstytucję. Spór ten rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 9 listopada 2021 r. (I KZP 5/21), której nadano moc zasady prawnej. SN orzekł, że: "Nie popełnia przestępstwa z art. 233 § 1a k.k. świadek składający fałszywe zeznanie z obawy przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, jeśli – realizując prawo do obrony – zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, nie wyczerpując jednocześnie swoim zachowaniem znamion czynu zabronionego określonego w innym przepisie ustawy". Ta fundamentalna uchwała de facto "wyłączyła" stosowanie represyjnego przepisu § 1a w sytuacjach, gdy świadek broni się przed samooskarżeniem, przywracając prymat konstytucyjnego prawa do obrony nad literalnym brzmieniem ustawy karnej. 6. Proceduralne warunki odpowiedzialności karnej Samo kłamstwo przed organem nie wystarczy do skazania. Muszą zostać spełnione rygorystyczne warunki formalne, które gwarantują, że obywatel jest świadomy konsekwencji swoich słów. 6.1. Uprzedzenie o odpowiedzialności (Pouczenie) Odpowiedzialność karna z art. 233 § 1 k.k. jest uzależniona od uprzedniego pouczenia zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania lub odebrania od niego przyrzeczenia. Wymóg ustawowy: Uprawnienie organu do uprzedzenia musi wynikać wprost z ustawy prowadzącej postępowanie (np. K.p.k., K.p.c.). Nie może wynikać z aktu rangi podustawowej (rozporządzenia), co potwierdza liczne orzecznictwo SN. Skutek braku pouczenia: Brak pouczenia wyłącza karalność czynu (chyba że sprawca wiedział o prawie do odmowy, o czym mowa w § 3). 6.2. Właściwość organu Zeznanie musi zostać złożone przed organem, który działa w granicach swoich uprawnień. Przesłuchanie przez osobę nieuprawnioną lub w trybie nieprzewidzianym przez ustawę (np. rozmowa nieformalna z policjantem, wywiad środowiskowy bez protokołu) nie rodzi skutków w postaci odpowiedzialności z art. 233 k.k.. 6.3. Klauzula niekaralności (Art. 233 § 3 k.k.) Jest to "wentyl bezpieczeństwa" dla osób nieświadomych prawa. Nie podlega karze sprawca, który składa fałszywe zeznania z obawy przed odpowiedzialnością karną (własną lub najbliższych), jeżeli nie wiedział o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytanie. Nieznajomość prawa w tym konkretnym przypadku uwalnia od winy. 7. Odpowiedzialność biegłych: Kontrowersje wokół "nieumyślnego kłamstwa" Jedną z najbardziej krytykowanych zmian wprowadzonych w 2016 roku jest art. 233 § 4a k.k., przewidujący karę za nieumyślne przedstawienie fałszywej opinii, ekspertyzy lub tłumaczenia. 7.1. Sprzeczność logiczna (Contradictio in adiecto) Doktryna prawa karnego wskazuje na logiczną wadliwość tej konstrukcji. Pojęcie "fałszu" immanentnie zawiera w sobie element świadomości i umyślności. "Nieumyślne fałszerstwo" jest terminem wewnętrznie sprzecznym. W praktyce przepis ten ma służyć karaniu biegłych za nierzetelność, niestaranność czy błędy w sztuce, które skutkują wydaniem opinii niezgodnej z prawdą, nawet jeśli biegły nie miał zamiaru kłamać. 7.2. Narażenie interesu publicznego Przestępstwo z § 4a ma charakter materialny (skutkowy) z ograniczeniem do narażenia na niebezpieczeństwo. Warunkiem karalności jest narażenie na istotną szkodę interesu publicznego. Oznacza to, że błąd biegłego w sprawie prywatnej, który nie dotyka interesu publicznego, nie powinien być ścigany z tego paragrafu. 8. Fałszywe oświadczenia (Art. 233 § 6 KK) – Pułapka na obywateli? Art. 233 § 6 k.k. rozszerza karalność na fałszywe oświadczenia pisemne lub ustne (np. wnioski o zasiłki, oświadczenia majątkowe, wnioski przetargowe). 8.1. Rygorystyczna zasada legalizmu Warunkiem odpowiedzialności jest istnienie przepisu ustawy, który przewiduje możliwość odebrania oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że urzędnik nie może samowolnie pouczać petenta o art. 233 k.k., jeśli ustawa merytoryczna (np. ustawa o pomocy społecznej) wyraźnie takiego trybu nie przewiduje. Próba kreowania odpowiedzialności karnej na podstawie pouczenia zawartego we wzorze formularza (określonym rozporządzeniem) jest nieskuteczna prawnie. 9. Wymiar kary i nadzwyczajne złagodzenie Zaostrzenie kar w 2016 roku miało na celu odstraszenie potencjalnych sprawców. Poniższa tabela prezentuje aktualne zagrożenie karne. 9.1. Tabela zagrożeń ustawowych

3. Strona przedmiotowa: Mechanizm kłamstwa procesowego

Istotą przestępstwa z art. 233 k.k. jest rozdźwięk między rzeczywistością a treścią przekazu procesowego. Ustawodawca definiuje czynność sprawczą za pomocą dwóch alternatywnych zachowań: zeznania nieprawdy lub zatajenia prawdy.

3.1. Dychotomia działania i zaniechania

Przestępstwo to może być popełnione zarówno przez aktywne działanie, jak i przez zaniechanie, co wynika wprost z treści przepisu.

Zeznanie nieprawdy (działanie): Polega na twierdzeniu przez świadka, że miały miejsce fakty, które w rzeczywistości nie zaistniały, lub zaprzeczaniu faktom, które miały miejsce. Jest to aktywne wprowadzanie w błąd.
Zatajenie prawdy (zaniechanie): Polega na świadomym przemilczeniu okoliczności, które są świadkowi znane. Sąd Najwyższy wskazuje, że zatajenie obejmuje utrzymanie w tajemnicy okoliczności mogących mieć wpływ na rozstrzygnięcie, zarówno w fazie swobodnej relacji, jak i podczas odpowiedzi na pytania. Co istotne, nie jest wymagane, aby świadek został o daną okoliczność szczegółowo zapytany – obowiązek wyjawienia prawdy ma charakter kompleksowy.

Należy jednak wyraźnie odróżnić zatajenie prawdy od bezpodstawnego uchylenia się od złożenia zeznań. Świadek, który milczy i odmawia współpracy z organem (nawet bezprawnie), nie popełnia przestępstwa z art. 233 k.k., lecz naraża się jedynie na kary porządkowe (grzywnę, areszt) przewidziane w procedurze karnej.

3.2. Definicja prawdy i fałszu: Aspekt subiektywny i obiektywny

Kluczowym problemem dogmatycznym jest definicja "fałszu". W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się koncepcję mieszaną. Zeznanie fałszywe to takie, które jest nieprawdziwe zarówno w sensie obiektywnym (niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy), jak i subiektywnym (niezgodne z wiedzą i przekonaniem świadka). Konsekwencje tego ujęcia są doniosłe dla odpowiedzialności karnej:

Jeżeli świadek mówi nieprawdę obiektywną, ale jest subiektywnie przekonany, że mówi prawdę (np. na skutek błędu percepcji lub niepamięci), nie popełnia przestępstwa, ponieważ brakuje mu zamiaru (umyślności).
Jeżeli świadek mówi prawdę obiektywną, ale jest przekonany, że kłamie (np. chce wprowadzić sąd w błąd, ale przypadkowo trafia w prawdę), zachodzi konstrukcja usiłowania nieudolnego.

Minimalnym warunkiem odpowiedzialności jest przewidywanie przez sprawcę nieprawdziwości jego słów i godzenie się na to.

3.3. Zakres przedmiotowy zeznań

Czy kłamstwo w kwestiach błahych jest karalne? Doktryna i orzecznictwo stoją na stanowisku, że wszystkie części zeznań świadka należy traktować jednakowo. Obowiązek mówienia prawdy dotyczy nie tylko okoliczności decydujących o winie oskarżonego, ale także okoliczności drugorzędnych, o ile mają one służyć za dowód w sprawie. Sąd Apelacyjny w Katowicach podkreślił, że fakt, iż dana okoliczność nie mogła mieć wpływu na rozstrzygnięcie, nie uchyla przestępności czynu, a jedynie może być podstawą do nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 233 § 5 k.k.. Wyjątkiem są dane personalne – podanie fałszywych danych osobowych (o ile nie są one przedmiotem dowodu same w sobie) traktowane jest zazwyczaj jako wykroczenie lub inne przestępstwo, a nie fałszywe zeznania w rozumieniu art. 233 k.k..

4. Podmiot przestępstwa: Kto może, a kto nie może odpowiadać?

Charakter przestępstwa z art. 233 k.k. jest przedmiotem sporu – czy jest to przestępstwo powszechne (które może popełnić każdy), czy indywidualne (zastrzeżone dla określonej grupy). Przeważa pogląd, że jest to przestępstwo indywidualne co do czynu (własnoręczne). Sprawcą może być tylko osoba, która wchodzi w określoną rolę procesową.

4.1. Świadek a prawo do obrony oskarżonego

Najważniejszą linią demarkacyjną w odpowiedzialności z art. 233 k.k. jest status procesowy osoby przesłuchiwanej.

Oskarżony (podejrzany): Nie może być podmiotem przestępstwa fałszywych zeznań. Składa on wyjaśnienia, a nie zeznania. Prawo do obrony (art. 6 k.p.k. i art. 74 § 1 k.p.k.) oraz zasada nemo se ipsum accusare tenetur (nikt nie ma obowiązku dostarczania dowodów przeciwko sobie) gwarantują mu bezkarność za kłamstwo procesowe we własnej sprawie (o ile nie oskarża fałszywie innej osoby).
Świadek: Jest zobowiązany do mówienia prawdy pod rygorem odpowiedzialności karnej.

Problem pojawia się na styku tych ról. Orzecznictwo Sądu Najwyższego jednoznacznie wskazuje, że nie można karać za fałszywe zeznania osoby, która została przesłuchana jako świadek, mimo że faktycznie pełniła rolę podejrzanego i powinna mieć przedstawione zarzuty (działanie wbrew art. 313 § 1 k.p.k.). Przesłuchanie faktycznego sprawcy w charakterze świadka jest uznawane za obejście prawa do obrony i nie może rodzić negatywnych skutków prawnych dla tej osoby.

4.2. Biegły, rzeczoznawca i tłumacz (Art. 233 § 4 k.k.)

Art. 233 § 4 k.k. wyodrębnia jako sprawców grupę specjalistów: biegłych, rzeczoznawców i tłumaczy. Odpowiedzialność biegłego różni się od odpowiedzialności świadka tym, że obejmuje nie tylko sferę faktów, ale także sferę ocen i wniosków intelektualnych. Opinia biegłego jest uznawana za fałszywą, jeśli jest sprzeczna z aktualnym stanem wiedzy naukowej, rzeczywistym stanem faktycznym lub oparta na błędnej metodzie. Rola tłumacza jest natomiast czysto odtwórcza, a fałsz polega na niezgodności przekładu z oryginałem.

4.3. Strona w postępowaniu cywilnym

W procesie cywilnym strony (powód, pozwany) mogą odpowiadać karnie za fałszywe zeznania, ale tylko pod warunkiem, że sąd formalnie dopuści dowód z przesłuchania stron i uprzedzi je o odpowiedzialności karnej. Zgodnie z art. 304 k.p.c., przepisy o świadkach stosuje się wówczas odpowiednio, co włącza mechanizm odpowiedzialności z art. 233 k.k..

5. Przełom w prawie do obrony: Od kontratypu do Art. 233 § 1a KK

Historia interpretacji art. 233 k.k. w kontekście prawa do obrony jest fascynującym przykładem dialektyki między ustawodawcą a władzą sądowniczą.

5.1. Stan przed 2016 rokiem: Prawo do kłamstwa

W orzecznictwie Sądu Najwyższego sprzed nowelizacji z 2016 r. (m.in. uchwały I KZP 4/07, I KZP 26/07) dominował pogląd, że świadek, który składa fałszywe zeznania w obawie przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, działa w warunkach kontratypu prawa do obrony (art. 6 k.p.k.). Uznawano, że konstytucyjne prawo do nieobwiniania się ma pierwszeństwo przed obowiązkiem proceduralnym, a świadek znajdujący się w sytuacji przymusowej ("powiedz prawdę i idź do więzienia" vs "skłam i ryzykuj art. 233 k.k.") nie może być karany za wybór drugiej opcji.

5.2. Reakcja ustawodawcy: Wprowadzenie § 1a

Ustawodawca, dążąc do wyeliminowania tego "prawa do kłamstwa", wprowadził w 2016 roku art. 233 § 1a k.k. Przepis ten penalizuje zachowanie polegające na składaniu fałszywych zeznań z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą sprawcy lub jego najbliższym. Uzasadnienie projektu wskazywało, że gwarancją prawa do obrony dla świadka jest prawo do odmowy odpowiedzi na pytania (art. 183 k.p.k.) lub prawo do odmowy zeznań dla osoby najbliższej (art. 182 k.p.k.), a nie przyzwolenie na wprowadzanie sądu w błąd. Wzorowano się tu na rozwiązaniach niemieckich i włoskich.

5.3. Uchwała SN I KZP 5/21: Powrót do gwarancji konstytucyjnych

Wprowadzenie § 1a wywołało chaos interpretacyjny. Część sądów stosowała nowy przepis, inne odmawiały jego stosowania, powołując się na Konstytucję. Spór ten rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 9 listopada 2021 r. (I KZP 5/21), której nadano moc zasady prawnej. SN orzekł, że: "Nie popełnia przestępstwa z art. 233 § 1a k.k. świadek składający fałszywe zeznanie z obawy przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, jeśli – realizując prawo do obrony – zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, nie wyczerpując jednocześnie swoim zachowaniem znamion czynu zabronionego określonego w innym przepisie ustawy". Ta fundamentalna uchwała de facto "wyłączyła" stosowanie represyjnego przepisu § 1a w sytuacjach, gdy świadek broni się przed samooskarżeniem, przywracając prymat konstytucyjnego prawa do obrony nad literalnym brzmieniem ustawy karnej.

6. Proceduralne warunki odpowiedzialności karnej

Samo kłamstwo przed organem nie wystarczy do skazania. Muszą zostać spełnione rygorystyczne warunki formalne, które gwarantują, że obywatel jest świadomy konsekwencji swoich słów.

6.1. Uprzedzenie o odpowiedzialności (Pouczenie)

Odpowiedzialność karna z art. 233 § 1 k.k. jest uzależniona od uprzedniego pouczenia zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania lub odebrania od niego przyrzeczenia.

Wymóg ustawowy: Uprawnienie organu do uprzedzenia musi wynikać wprost z ustawy prowadzącej postępowanie (np. K.p.k., K.p.c.). Nie może wynikać z aktu rangi podustawowej (rozporządzenia), co potwierdza liczne orzecznictwo SN.
Skutek braku pouczenia: Brak pouczenia wyłącza karalność czynu (chyba że sprawca wiedział o prawie do odmowy, o czym mowa w § 3).

6.2. Właściwość organu

Zeznanie musi zostać złożone przed organem, który działa w granicach swoich uprawnień. Przesłuchanie przez osobę nieuprawnioną lub w trybie nieprzewidzianym przez ustawę (np. rozmowa nieformalna z policjantem, wywiad środowiskowy bez protokołu) nie rodzi skutków w postaci odpowiedzialności z art. 233 k.k..

6.3. Klauzula niekaralności (Art. 233 § 3 k.k.)

Jest to "wentyl bezpieczeństwa" dla osób nieświadomych prawa. Nie podlega karze sprawca, który składa fałszywe zeznania z obawy przed odpowiedzialnością karną (własną lub najbliższych), jeżeli nie wiedział o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytanie. Nieznajomość prawa w tym konkretnym przypadku uwalnia od winy.

7. Odpowiedzialność biegłych: Kontrowersje wokół "nieumyślnego kłamstwa"

Jedną z najbardziej krytykowanych zmian wprowadzonych w 2016 roku jest art. 233 § 4a k.k., przewidujący karę za nieumyślne przedstawienie fałszywej opinii, ekspertyzy lub tłumaczenia.

7.1. Sprzeczność logiczna (Contradictio in adiecto)

Doktryna prawa karnego wskazuje na logiczną wadliwość tej konstrukcji. Pojęcie "fałszu" immanentnie zawiera w sobie element świadomości i umyślności. "Nieumyślne fałszerstwo" jest terminem wewnętrznie sprzecznym. W praktyce przepis ten ma służyć karaniu biegłych za nierzetelność, niestaranność czy błędy w sztuce, które skutkują wydaniem opinii niezgodnej z prawdą, nawet jeśli biegły nie miał zamiaru kłamać.

7.2. Narażenie interesu publicznego

Przestępstwo z § 4a ma charakter materialny (skutkowy) z ograniczeniem do narażenia na niebezpieczeństwo. Warunkiem karalności jest narażenie na istotną szkodę interesu publicznego. Oznacza to, że błąd biegłego w sprawie prywatnej, który nie dotyka interesu publicznego, nie powinien być ścigany z tego paragrafu.

8. Fałszywe oświadczenia (Art. 233 § 6 KK) – Pułapka na obywateli?

Art. 233 § 6 k.k. rozszerza karalność na fałszywe oświadczenia pisemne lub ustne (np. wnioski o zasiłki, oświadczenia majątkowe, wnioski przetargowe).

8.1. Rygorystyczna zasada legalizmu

Warunkiem odpowiedzialności jest istnienie przepisu ustawy, który przewiduje możliwość odebrania oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że urzędnik nie może samowolnie pouczać petenta o art. 233 k.k., jeśli ustawa merytoryczna (np. ustawa o pomocy społecznej) wyraźnie takiego trybu nie przewiduje. Próba kreowania odpowiedzialności karnej na podstawie pouczenia zawartego we wzorze formularza (określonym rozporządzeniem) jest nieskuteczna prawnie.

9. Wymiar kary i nadzwyczajne złagodzenie

Zaostrzenie kar w 2016 roku miało na celu odstraszenie potencjalnych sprawców. Poniższa tabela prezentuje aktualne zagrożenie karne.

9.1. Tabela zagrożeń ustawowych

Przepis	Typ czynu	Wymiar kary (Pozbawienie wolności)
Art. 233 § 1 k.k.	Typ podstawowy (Świadek)	Od 6 miesięcy do 8 lat
Art. 233 § 1a k.k.	Typ uprzywilejowany (Obawa przed odp. karną)	Od 3 miesięcy do 5 lat
Art. 233 § 4 k.k.	Biegły, rzeczoznawca, tłumacz (Umyślny)	Od 1 roku do 10 lat (jeśli dotyczy istotnej okoliczności)*
Art. 233 § 4a k.k.	Biegły, rzeczoznawca, tłumacz (Nieumyślny)	Grzywna, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności do lat 3
Art. 233 § 6 k.k.	Fałszywe oświadczenie	Od 6 miesięcy do 8 lat

*Uwaga: Kwalifikacja zależy od wagi sprawy i okoliczności.

9.2. Czynny żal i instytucja sprostowania (Art. 233 § 5 k.k.)

Ustawodawca przewidział mechanizm premiujący powrót do prawdy. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli sprawca:

Dobrowolnie sprostuje fałszywe zeznanie zanim nastąpi (chociażby nieprawomocne) rozstrzygnięcie sprawy.
Złożył fałszywe zeznania co do okoliczności niemogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy. Dobrowolność jest tu kluczowa – sprostowanie musi wynikać z woli sprawcy, a nie z faktu, że organy ścigania już wykryły kłamstwo i postawiły zarzuty.

10. Porady adwokata – Strategie i bezpieczeństwo procesowe

Jako praktyk prawa karnego, analizując przepisy i realia sądowe, rekomenduję następujące podejście dla osób wezwanych przed organy wymiaru sprawiedliwości:

1. Analiza statusu procesowego

Przed złożeniem jakichkolwiek wyjaśnień upewnij się, w jakim charakterze występujesz. Czy jesteś świadkiem, czy podejrzanym? Pamiętaj, że organy ścigania czasem "taktycznie" przesłuchują potencjalnego sprawcę jako świadka, by uzyskać zeznania pod przysięgą. Jeśli czujesz, że pytania zmierzają do wykazania Twojej winy, natychmiast skonsultuj się z adwokatem i rozważ skorzystanie z art. 183 k.p.k. (odmowa odpowiedzi na pytanie).

2. Nie bój się powiedzieć "nie wiem"

Wielu świadków pod presją sądu stara się rekonstruować zdarzenia, których nie pamięta, by "pomóc" lub nie wyjść na niekompetentnych. To błąd. "Nie wiem" lub "nie pamiętam" to pełnoprawne odpowiedzi, jeśli są zgodne z prawdą. Lepsza jest luka w pamięci niż nieświadome wprowadzenie sądu w błąd, co może być potraktowane jako fałszywe zeznanie (choćby nieumyślne w sensie potocznym, ale ryzykowne procesowo).

3. Weryfikacja protokołu to obowiązek

Protokół przesłuchania to dokument, na podstawie którego sąd oceni Twoją wiarygodność. Często jest on dyktowany przez sędziego lub policjanta i może nie oddawać niuansów Twojej wypowiedzi. Zawsze czytaj protokół przed podpisaniem. Jeśli zapis jest nieprecyzyjny, żądaj sprostowania. Podpisując protokół, potwierdzasz, że to Twoje słowa.

4. Sprostowanie jako deska ratunku

Jeśli zdarzyło Ci się minąć z prawdą (ze strachu, stresu, chęci ochrony kogoś), pamiętaj o art. 233 § 5 k.k. Masz czas do momentu wydania nieprawomocnego wyroku w sprawie, w której zeznawałeś, aby "naprawić błąd". Dobrowolne zgłoszenie się do organu i sprostowanie zeznań daje ogromną szansę na nadzwyczajne złagodzenie kary lub nawet odstąpienie od jej wymierzenia. Ważne, aby zrobić to z własnej inicjatywy, zanim organy same odkryją fałsz.